Dival işi yahut Maraş işi sanatı tarihteki ihtişamlı günlerine dönme yolunda emin ve ehil ellerde önemli mesafeler alıyor. Dival işi sanatı üzerine Sabancı Olgunlaşma Enstitüsü Müdür Yardımcısı İlkay Belibağlı ile hasbıhal ettik. Mülakata yaptıkları değerli katkılar için çini ustası Ayşe Özkan’a, Sabancı Olgunlaşma Enstitüsü Müdürü Yusuf Gürlek’e ve gazeteci Hüseyin Belibağlı’na teşekkür ediyorum.
Yüzyılların kültüründen imbiklenen dival işi nakış işlemeciliği, mitolojik ‘icarus’un günümüzdeki replikası gibi… Tarihin kıvrımlı yollarından tekrar gün ışığına çıkmak için fırsat kollayan bu kadim sanat dalı, önemli aşamalar kaydediyor. İşin kaynağı ise İstanbul Beylerbeyi’nde, sarayın hemen yanı başındaki Sabancı Olgunlaşma Enstitüsü.
Sabancı Olgunlaşma Enstitüsü, köklerinden gelen ilgi ile dival işinin yaşatılarak gelecek nesillere doğru aktarılması için büyük çaba sarf ediyor. Araştırmalarını proje hâline getiren enstitü, Osmanlı Hanedan türbelerindeki sandukaların üzerine örtülen dival işi pûşîdelerin yenilenmesi için çalışmalar yapıyor. Çini sanatkârı Ayşe Özkan’ın koordinasyonu ve kurum müdürü Yusuf Gürlek’in katkısıyla, projenin Cumhurbaşkanımızın saygıdeğer eşleri Sayın Emine Erdoğan Hanımefendi’nin himayesine kabulü, yapılan işin doğruluğunu pekiştiriyor.
Dival işi sanatı üzerine Sabancı Olgunlaşma Enstitüsü Müdür Yardımcısı İlkay Belibağlı ile görüştük.
GÖZÜNÜ AÇTI, ONU GÖRDÜ
Dival işi sanatıyla nasıl tanıştınız?
Kahramanmaraş’ta doğduğum evin duvarına asılı Kur’ân-ı Kerim’in, siyah kadife kumaşla kaplı kabının üzerinde altın rengi sırma ile Kelime-i Tevhid yazılıydı. Dünyaya gözlerimi açtığım anda dival işi ile tanışmam böyle oldu. Daha sonra büyüdükçe çevremde her evin bir köşesinde dival işinde kullanılan üzeri örtülü gergef veya cüldeler gördüm.
Cülde nedir?
Bir tabağın üzerine eğik olarak yerleştirilmiş kartona gerilmiş kumaşı tutan, tahtadan bir araçtır cülde.
Fonksiyonu nedir?
Masa ile işleyen kişinin arasında konur, ayakla üzerine basılarak kullanılır.
Memleketimde hanımlar veya evin gelinlik çağlardaki kızları fırsat buldukça Maraş işi denen bu nakışı işliyorlardı.
ÇEYİZ KÜLTÜRÜ AYNEN DEVAM…
Şu anda bu gelenek, daha doğrusu sanat Kahramanmaraş’ta ne kadar yaygın?
Oldukça… Bir zamanlar saraya çeyiz gönderen bir kültürden gelen Kahramanmaraşlılar, hâlen kızlarına saray çeyizi gibi hazırlık yaparlar. Her kızın çeyizinin olmazsa olmazı Maraş filesi yatak takımları, salon takımları, dival işi yatak örtüleri, seccadeler ve bohçalardır.
LİSEDE DEVLET ERKÂNI İÇİN BU NAKIŞLAR YAPILIRDI
Sizi tanımaya, dinlemeye devam ediyoruz…
Ortaokuldan itibaren Kahramanmaraş Kız Meslek Lisesi’ne devam ettim. Orada Maraş işi atölyesinde çok değerli hocalarımızın, dönemin, cumhurbaşkanı ile başbakanlarına ve yurt dışına gönderilmek üzere işlemeli elbise ve çeşitli hediyeler hazırladıklarına şahit oldum.
MEVLÂNÂ TÜRBESİ KİLOMETRE TAŞI OLDU
Konya Selçuk Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi El Sanatları Bölümü’ne girdiğimde ilk ziyaret ettiğim yerlerden biri Mevlana Türbesi oldu. Hazret’in üzerinde bulunan örtünün her bir noktasında dival işi tekniği ile işlenmiş hat ve motifleri görünce çarpıldım. Altı metreye varan boyuttaki türbe örtüsünün hiçbir yerinde boşluk yoktu. Bu iş çok kıymetli olmalıydı ki Hazret’in üzerine örtülmüştü.
Daha sonraki yıllarda Topkapı, Dolmabahçe sarayları ve İstanbul türbelerinde gördüğüm Kâbe-i Muazzama örtüleri, surre alayında kullanılan Mahmil-i Şerif örtüleri, surre keseleri, minber kapı örtüleri, hat levhalar, sanduka pûşîdeleri, Makâm-ı İbrahim örtüleri ve Hücre-i Saâdet perdelerinin her birinde şahit olduğum muazzam işçilik, desen bilgisi ve hat sanatının nadide örnekleri bu kanaatimi güçlendirdi.
DİVAL İŞİNİN TARİHİ ÇOK ESKİLERE DAYANIR
Dival işleme nedir? Nasıl yapılır?
Dival işi tersi ile yüzü farklı görünümde olan bir nakış türüdür. Tarihi çok eskilere dayanan bu nakışın deseni kartondan ve deriden, özel bıçağı ile oyularak hazırlanır. Desen, kumaşa ve kartona yapıştırılarak gerilir. Cülde veya gergef denen özel tezgâhta üstten çok katlı sırma ve sim ile işlenir. Tekniği özel olduğu için alttan mumlanmış iplikle karşılıklı tutturulur. Dival işleme ön yüzden sarma, tersten hristo teğelini andıran bir görüntüdedir. Alt iplik üstten, üst iplik alttan görünmez.
Bu duruma nasıl işlenir?
Tahta sapı, çelikten yapılmış ince ve uzun bir ucu olan araç yardımı ile kumaş ve karton delinerek işlenir. Bu işlem sırasında iğne alttan üste, üstten alta geçer.
Alt ve üst ipliklerin düğümlenmesi desenin kenarında ve kumaş arasında kalır. Birbirinden farklı iplikler kullanılır. Sayıları çok olduğu için cağ (üzerine makaraların yan yana dizilmesini sağlayan ve çivi çakılan düzgün tahta) kullanılır.
Desen kumaşa nasıl uygulanır?
Desenin kumaşa yapıştırılması için muhallebi kıvamında çiriş adı verilen özel bir yapıştırıcı kullanılır.
Çiriş, çiriş otundan mı geliyor?
Evet. Genelde Kahramanmaraş yöresinde yetişen çiriş otunun kök yumruları kurutulup öğütülerek toz haline getirilir. Sonra yapıştırıcı elde edilir. Çiriş; kraft kâğıtlarının arasına sürülerek düz bir mermer altında bekletilerek kurutulur. Osmanlı arşivine bakıldığında böcekler yemediği için çirişin tercih edildiği görülmektedir.
Desenler parşömen kâğıdı yardımı ile hazırlanan çirişli kartonlara geçirilir ve möhlüke (deseni kartondan oyarak çıkarmak için kullanılan tahta saplı, ucu kıvrık bıçak) denen bir çeşit bıçak ile oyulur. Bu, işin en zahmetli kısmıdır. Dival (Maraş) işi kadife kumaş üzerine uygulanacaksa desen tersine çizilip teğellenerek yüze geçirilir. Hazırlanan desen kalıpları itinalı bir şekilde kumaşa yapıştırılır. Daha sonra işlemeye geçilir.
MASRAFLI BİR SANAT
Anlattıklarınıza bakılırsa dival işi epeyce masraflı bir sanat…
Evet masraflı. Atlas, saten, ödemiş ipeği ve kadife gibi sık dokunuşlu kumaşlar üzerine uygulanan dival işi maliyeti yüksek bir nakıştır. Osmanlı arşivindeki masraf çizelgelerinde ciddi maliyetlere ulaşmasına rağmen tercih edilmesi bu nakışın önemini bir kere daha vurgulamaktadır. Yapılışı zahmetli olduğu için günlük kullanımdan ziyade çok özel günlerde tercih edilir.
Günlük kullanım alanları neler?
Halk arasında bohça, seccade, yatak örtüsü ve bunun gibi alanlarda kullanılır.
KUMAŞINA YAKUT DİKİLİRDİ
Tekniklerden de söz eder misiniz? Osmanlı dönemine tarihlenen örnekler nerelerde bulunuyor?
Dival işinde süsleme teknikleri büyük önem taşır. Sarayda kullanılmak üzere yapılan işlemelerde inci, mercan, yakut gibi değerli taşlar göze çarpar.
Bunun en güzel örneklerini şu an birçok nadide tekstil esere sahip Sadberk Hanım Müzesi’nde görmek mümkün. Kurt, tırtıl, inci, boncuk, altın, gümüş, pul ve payetlerde kullanılmış bu teknikler dival işine ayrı bir zarafet katar.
İşleme tekniği olarak hat sanatına çok yakışır. Bu nedenle hat levhalarının yanı sıra Kâbe-i Muazzama örtüsü, sanduka pûşîdeleri ve minber kapı örtülerinin hatlarında bu teknik çokça kullanılmıştır.
KÖKLERİNDENG ELİYOR
Aslen Kahramanmaraşlı olan ve bu sanatın unutulup gitmemesini kendine misyon edinen İlkay Belibağlı, yaptığı açıklamada İstanbul’daki padişahların ve ailelerinin medfun bulunduğu 23 türbede çalışmalar yaptıklarını belirtiyor.
İBB Medya AŞ fotoğraf ekibinin katkısıyla aylar süren çekimlerle hem unutulmuş motifleri tespit ettiklerini, hem de bunları yeniden işleme imkânı bulduklarını kaydeden Belibağlı, “Türbelerdeki sandukaların üzerine örtülen pûşîdelerin her biri ayrı bir sanat eseri. Cumhurbaşkanlığı Külliyesi’nin, Milli Eğitim Bakanlığı’nın, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın ve Türkiye’nin diğer illerinde bulunan Olgunlaşma Enstitülerinin katkısıyla bu pûşîdelerin önemli bir kısmını yeniledik. Konuyu gündeme getirdiğimiz tanıtım programına Sayın Hanımefendi bizzat teşrif ettiler. Bu himaye hem bizi onurlandırdı hem de yaptığımız işin doğruluğunu teyit etti” şeklinde konuştu.
PUŞİDE PROJESİ TÜM OLGUNLAŞMA ENSTİTÜLERİN YAYILDI
Bu cümleler de projenin artık Türkiye’deki tüm olgunlaşma enstitülerini kapsadığına dikkat çeken sanatkar Belibağlı’na ait: “Genel Müdürlüğümüzün onayı ile şu an onlarca usta öğreticimize istihdam sağlandı. Okulumuzu sürekli olarak arayıp dival işi öğrenmek, pûşîde işlenmesinde görev almak isteyen kişileri gördükçe kendi adıma çok mutlu oluyorum. Bu konuda saygıdeğer hocamız Prof. Dr. Hülya Tezcan Hanım’ın Kutsal Mekânlarda Kutsanmış Örtüler/Topkapı Sarayı’ndan Örneklerle Kâbe Örtüleri kitabı çok muhteşem bir kaynak. Kendisini çalışmalarından dolayı tebrik ediyor, hayırlı, bereketli ve uzun ömürler diliyorum. Bu işle uğraşan ve ilgi duyan herkesin bu kitaptan istifade etmesini öneriyorum” dedi.
MÜZELERİ KORUYOR
“Şu an Beylerbeyi Sabancı Olgunlaşma Enstitüsü olarak kurumumuzun müzesinde yer alan 754 parçalık tekstil eserin doğru koşullarda korunup saklanarak gelecek nesillere aktarılması için restorasyon ve konservasyon laboratuvarı kurduk” diyen Belibağlı, dival işinin de restorasyon ve konservasyonunu bizzat uygulayarak öğrendiklerini dile getirdi. Azeri asıllı Dr. Ragsana Hasanova’nın gözetiminde kurulan Restorasyon ve Konservasyon Laboratuvarı’nda dival işi kendini yeniliyor, eserler veriyor ve yeni öğrenciler yetiştirip gelecek kuşaklara ulaşmanın yollarını arıyor.
ESTETİK ODAKLI İSTİHDAM
Bu konuda Türkiye’deki açığı yakalayıp istihdam sağlamayı planladıklarını söyleyen Belibağlı, “Zarafet ve ince işçiliğe sahip olan dival işinin geçmişteki nadide örneklerine ve tarihimize sahip çıkarak kültürü gelecek nesillere aktarmak beni çok heyecanlandırıyor. Gelişmeleri insanlık mirası olarak telakki ediyorum. Bu konuda önümü açan, destek olan, sayın okul Müdürüm Yusuf Gürlek Bey’e de en içten teşekkürlerimi borç bilirim.” diyerek sözlerini tamamlıyor.
İbrahim Ethem Gören