BİR SANAT, BİR USTA: YAZMACILIK-DOÇ. DR. NAİME DİDEM ÖZ
Yazmacılık günümüzde usta eller marifetiyle mevcudiyetini sürdürüyor. Bu yazımızda başlı başına bir Anadolu sanatı olan yazmacılığa ve sanatımızın usta temsilcisi Doç. Dr. Naime Didem Öz’ün biyografisine icmali olarak değineceğiz.
YAZMACILIK
Kelime anlamı olarak “yazmacılık”; pamuklu veya nadiren ipek kumaş üzerine kalem diye tabir edilen fırça, kalıp-kalem veya sadece kalıp ile yapılan kumaş desenleme sanatıdır. Bu sanatla desenlenmiş kumaşlara “yazma”, sanatçıya da “yazmacı” denir.
Halk kültürünü birebir yansıtan geleneksel sanatlardan olan yazmacılık, özellikle tekstil tarihi ve kültür tarihi bakımından oldukça önemli olmasından dolayı yüzyıllar boyu yaşamış bir süsleme sanatıdır.
Yazmacılığın kökenine ilişkin bilgiler net olmamakla birlikte bu sanatın Hindistan, İran, Mısır, Orta Asya veya Güneydoğu Asya gibi Uzakdoğu kökenli olduğu çeşitli kaynaklarda savunulmaktadır. Anadolu’da ise yazmacılık geçmişte İstanbul, Tokat, Ankara, Kastamonu, Bartın, Gaziantep ve Hatay gibi birçok şehirde yoğun olarak yapılmıştır.
Bir sanat dalı olarak saraya kadar giren ve daha sonraki dönemlerde ihracatı yapılan yazmalar, Anadolu halkının günlük kullanım eşyalarının başında gelmektedir. “Yazma” ismi bu ince sanatın bazen bir başörtüsünde, yemenide, bazen bir sofra örtüsünde, bazen de elbise ve eteklik kumaşlarda kendisini göstermesi sonucu tanınmaya başlanmıştır ama en çok “yazma” ifadesi başa bağlanan yemeni ve başörtüleri tanımlamıştır.
Yazma, Anadolu insanının hayatının her anında yanında olan vazgeçilmez bir öğedir. Kimi zaman tarlada güneşten veya rüzgârdan koruyan bir başörtü, kimi zaman alın terinin silindiği bir mendil, kimi zaman da göz nuru dökülmüş çeyizlerin saklandığı bir bohçadır.
Halkın sanatı olan yazmacılık, kullanım eşyalarının ötesinde türkü, mani ve koşmalara konu olarak halkın yaşantısını yansıtması açısından önemli bir miras olarak günümüze kadar ulaşmıştır.
Yazma tekstilini farklı hâle getiren baskılardır. Geleneksel baskının uygulanmasında farklı desenler kullanılır. Bu desenlerin her birinin bir anlamı vardır ve yazma, deseni ile anlam kazanır. Yazmanın deseni bir türkü gibi ilmek ilmek işlenmiştir. Bu desen okuma, kültürel kodlara hakim olmakla mümkündür. Anadolu halkı bu desen okuma ile kendi kültürel kodlarını hep yaşatmıştır.
Bütün halk sanatlarımızda görüldüğü gibi, yazmacılık sanatımızda da, geçmişte bir dönem mükemmellik söz konusu iken, zaman içinde meydana gelen sosyal ve kültürel değişimler ile teknik gelişmeler, yazmacılık sanatımızı olumsuz yönde etkilemiştir.
Yazma ustalarının ürettikleri, zamana ve yoğun insan emeğine dayalı ürünler yerlerini, hızlı üretime yönelik çeşitli endüstriyel baskı yöntemleriyle ortaya çıkan ticari ürünlere bırakmışlardır. Günümüzde kültürümüzü birebir yansıtan eski ve özgün örnekler ancak az sayıdaki özel koleksiyonda ve müzede karşımıza çıkabilmektedir.
DOÇ. DR. NAİME DİDEM ÖZ
Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Halı, Kilim, Eski Kumaş Desenleri Ana Sanat Dalı Başkanı
1980 yılında Diyarbakır’da doğdu. 1998 yılında Hayrullah Kefoğlu Anadolu Lisesi’nden, 2003 yılında ise Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, Halı, Kilim ve Eski Kumaş Desenleri Ana Sanat Dalından mezun oldu.
2005 yılında MSGSÜ’ye araştırma görevlisi olarak atanan Öz, 2006 yılında, “Türk Yazmacılık
Sanatı ve Son Dönem İstanbul Yazmaları” konulu tezi ile yüksek lisans eğitimini tamamladı. Aynı yıl mezun olduğu üniversitede sanatta yeterlik eğitimine başlayan Öz, “Yazmacılık Sanatı İçinde Hitit Eserlerinin Yorumu” konulu eser metnini 2015 yılında tamamladı ve yardımcı doçentlik kadrosuna atandı.
Çalışmalarını yazmacılık üzerinde sürdüren Öz, yazmacılık tekniklerini usta-çırak ilişkisi ile İstanbullu usta Ali Rıza Arda’dan öğrendi. Anadolu kadınının yazmasının uygulama teknikleri ve motiflerinden yola çıkarak yeni ama özünü kaybetmemiş eserler ortaya koyan sanatçı, yetmişin üzerinde ulusal ve uluslararası sergiye katılmış, yazmacılık ile ilgili çalıştaylar düzenlemiş, konferanslar vermiştir.
Eserleri 2014 yılında Ukrayna’da düzenlenen Scythia 11. International Biennial Exhibition Competition ve 2015 yılında düzenlenen Scythia Mini Textile Art Exhibition Competition isimli yarışmaların sonucunda sergilenmeye layık görülmüştür.
2015 yılında katıldığı Paris Maison&Object Tasarım Yarışması sonucunda eseri sergilenen yedi eser arasında yer almıştır. Yazmacılık hakkında birçok bildiri sunmuş ve makaleleri uluslararası dergilerde yayımlanmış olan Öz, 2017 yılında sunmuş olduğu bildiri ile Karadeniz Teknik Üniversitesi tarafından “Geleneksel Sanatlara En İyi Katkı Ödülü”ne layık görülmüştür.
2018 yılında ise “Kızılcık Şerbeti” ve “Yazma/Dokuma” isimli iki kişisel sergi açmıştır. 2019 yılında doçent unvanı alan Öz, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümünde Bölüm Başkan Yardımcılığı ve Halı, Kilim, Eski Kumaş Desenleri Ana Sanat Dalı Başkanlığı görevlerini yürütmekte, bilimsel ve sanatsal çalışmalarına devam etmektedir.
İbrahim Ethem Gören-19.08.2020