BESMELEYLE OLUR HER İŞ TAMAM!
Besmele, “bismi’llâhi’r-rahmâni’r-rahîm” gün içinde, belki en çok kullandığımız, zaman zaman tekrar ettiğimiz bir anahtar terkip. Aynı zamanda dünden bugüne hüsn-i hat sanatında en çok yazılan, meşk edilen bir ibâre, âyet-i kerime besmele…
Hattat Caner Özek’in yakın zaman önce görüntülü bir keyfiyette tamamlamaya muvaffak kılındı besmele yayınından yola çıkarak muhatabımızla besmelenin tanımından, dil özelliklerine ve hat sanatındaki yerine kadar bir e-mülâkat gerçekleştirdik.
İbrahim Ethem Gören: Caner Bey söz, sizde…
Hattat Caner Özek: Sevgili Peygamberimiz (sav) “Besmele ile başlamayan her iş kesiktir, sonuçsuzdur” buyurmuştur. Kul, İslâm’a uygun olan bütün işlerinde, Rabbini anarak O’ndan yardım ister. Rabbini her şeyin önüne geçirir, böylelikle biiznillah amellerinde hayır ve bereket umar.
İslâm’ın ilk yıllarında besmele “bismikallahümme” şeklinde ifade edilirdi. Hûd Sûresi’nin 41’inci âyet-i celîlesinde “Bismillâhi mecrêhâ ve mürsêhâ” buyrularak, besmelenin en kısa ve en yaygın kullanılan “Bismillâh” formu kullanılmaya başlanmıştır. Sonrasında, Neml Sûresi 30. ayeti olan “İnnehû min Süleymâne ve innehû bismillâhi’r-rahmâni’r-rahîm” âyetinin nâzil olmasıyla birlikte son şeklini almıştır.
Sözün bu yerinde besmelenin mânâ ve çevresine nazar edelim...
Memnuniyetle… Baştaki “be-” harfi “ile, birlikte” anlamını verir. İsim, bildiğimiz addır. Allah ismi “lafza-i celâl” yani en yüce lafızdır ki İsm-i Azam olduğu da söylenmiştir. Rahmân ve Rahîm kelimeleri ve dahi isimleri rahmet kökünden neş’et etmiştir. Rahmân “rahmeti bütün varlığı kuşatan ve nimetleriyle bütün yarattıklarına merhamet edendir”. Rahîm ise, “mümin kullarına özel olarak merhamet eden” diye açıklanmıştır. Fark ettiğiniz gibi, cümlede yüklem yok, yani gizli.
Eyvallah… Devam edelim…
Yapılan işin mahiyetine göre bir yüklem takdir edilir: “Allah’ın adıyla başlarım, Allah’ın adıyla okurum, Allah’ın adıyla yerim” gibi. Böylece tek bir ifadeyle pek çok mânâ karşılanmış olur.
Dil ve belâgat hususiyetlerine de değinelim…
İbrahim Ethem bey, takdir edersiniz ki besmelenin dil ve belâgat özellikleri kısa bir mülâkata sığmaz, ancak önemli gördüğümüz bazı noktaları değinelim.
Lütfen…
İsim kelimesinin kökü “yücelik, üstünlük” demek olan “sumuvvun”dur. Zira, bir şeye isim vermek onu yükseltmek demektir. Ayıca ismin, sözün diğer kısımları olan fiil ve harfe olan üstünlüğünü de ifade eder. İsim, ilk harfi sükûn üzere mebni olan kelimelerdendir.
Allah kelimesinin aslı ilâhtır. ‘İlâh’ın başındaki hemze hazfedilerek (kaldırılarak) onun yerine harf-i tarif getirilmiştir. ‘Lâm’ın kalın okunması konusunda Araplar ittifak etmişlerdir.
Bu isim, Allah’a mahsustur ve başkası için kullanılamaz.
“Rahmân”, “rahime” fiilinin fa`lân vezninden “mutlak merhamet sahibi demektir”. “Rahîm” ise, fa`îl vezninden “çok merhametli” anlamına gelir. Rahmân’da, Rahîm’de bulunmayan bir mübalağa vardır. Bu yüzden Allah azze ve celle hakkında “dünya ve ahiretin Rahmân'ı, dünyanın Rahîmi” deyimi kullanılır.
Rahmân ismi, o kadar fazla merhameti ifade eder ki Allah’tan başkası için asla kullanılamaz, ve dahi çoğul formu da yoktur.
“Yazılı metinlerde besmele” diyelim…
Süleyman Aleyhisselâm'ın Belkıs’a gönderdiği mektubun başında besmeleyi gördüğümüzde, aslında metinlerin başına besmelenin yazılması kâidesinin binlerce yıl öncesiye İslâm (Tevhid dini) tarihine dayandığını görürüz. Nitekim, Peygamber Aleyhisselâm da her türlü yazışma ve resmî yazılara besmele ile başlanmasını emretmiştir.
Caner Bey, buradan, hüsn-i hat sanatında besmeleye geçebiliriz…
Tabii ki. Evvelemirde besmeleyi yazarken hangi hat nevi olduğuna bakılmaksızın dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır.
Bismillah yazarken isim kelimesinin başındaki elif düşer. Bunun sebebi “kesretu’l isti’mâl” , yani çok sık tekrar edilmesidir. Besmelenin başındaki “b” harfinin yukarı doğru uzatılarak yazılmasının, bu durumu telâfi etmek için yapıldığı söylenmiştir. Ömer bin Abdulaziz’in de kâtibine “Be’yi uzun, sîn’in dişlerini belirgin, mîm’i de dâirevî yaz” dediği rivayet edilir. Ancak, be’yi uzun yazmayı gerektiren asıl sebebin estetik olduğu düşünülmektedir.
Be’nin uzatılması şeklindeki kullanım, besmeleye özgü değildir, aynı yazım neşesinin olduğu tüm durumlarda geçerlidir. Çok sık tekrar edildiği için düşen diğer bir elif de Rahmân kelimesindedir. İlk zamanlar ‘mîm’e bitişik yazılan elif, daha sonraları hazfedilmiştir.
Rahman kelimesinin yazımında dikkat edilmesi gereken bir nokta da Rahîm kelimesinden farklı olarak, keşîdeli yazılmasının daha uygun olduğudur.
Keşîde dediniz. Bu harf terkibinin ıstılahına da göz atalım…
Şöyle… Hattat Mahmud Bedrettin Yazır Medeniyet Âleminde Yazı e İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli serlevhalı eserinde Şöyle, keşîde yahut çekmeyi şöyle tarif eder: “Bir harfin cevherinden sonra devam eden düz veya düzümsü fazlalığa denir. Bu kısım Mürsel de olabilir.”
Teşekkürler…
Peygamber Aleyhisselâm’ın yazdırdığı mektuplarda da ha harfi, Rahmân kelimesinde daha uzundur. İlerleyen zamanda keşîde, ha harfinden nûn harfine kaydırılmıştır. Bilhassa, sülüs nesih ve ta’lik hat nevilerinde bu kalem cilvesini görürüz.
Sülüs hattında Rahmân kelimesinin yazımında kafa karıştırıcı görünen bir mesele vardır.
Nedir?
Mîm’in yeri ve şekli. Ha harfine bitişik yazılan mîm, müfret haline göre küçük olduğundan, hattı bilmeyen kişilerce okunması zordur. Tarihsel gelişimine baktığımızda, aslında basit bir mantığı var. Eski dönemde ha harfinin alt çizgisi yazılırken mîm harfi yuvarlatılır ve nûn harfine gidilirdi. Sonraları mîm harfi, ha harfinin koluna bitiştirilmiştir.
“Besmeleyle olur her iş tamam!” diyerek hasbihalimizde son olarak ‘oklu besmele’ye temas edelim…
Tabii ki... Besmeleden bahsederken ‘oklu besmele’leye değinmeden olmaz. Osmanlı döneminde ortaya çıkmıştır, ancak ilk olarak kimin yazdığı bilinmemektedir. Sîn harfinin keşîdesi uzatılarak yazılan ve farklı versiyonları olan bu istif, hat levhalarında ve Mushaflarda en çok kullanılan besmele şekli olmuştur.
Teşekkür ediyorum.
Ben de bizlere söz ve yer verdiğiniz için teşekkür ediyorum İbrahim Ethem Bey.
İbrahim Ethem Gören-24.11.2022 Yazı No: 325