MUSTAFA TOPALOĞLU İLE ÖZNESİNDE VİTRAY SANATI OLAN BİR SOHBET…
Vitray bir yanıyla ışık, diğer yanıyla resim sanatı… Resimle ışığın, ışıkla resmin, tuvalle camın, boyayla ışığın iç-içe geçip el ele tutuşarak oluşturduğu naif bir görsel şölen…
Vitray ışıkla birlikte göze ve gönle hitap eder. Bu yüzden ışık alan mekânlara tatbik edilir. Pencereden kapıya; merdiven boşluğundan tavanlara kadar ışık alan yahut aydınlatılan hemen her yere uygulanabilir.
Vitrayın ana malzemesi camdır ve cam, asırlar boyunca sanatkâr ecdadımızın elinde Anadolu medeniyetleri tezyinatının önemli unsurlarından biri haline gelmiştir. Cam tezyinatı deyince evvelemirde akla vitray sanatı gelir.
Vitray sanatında onlarca muhtelif renk ve tonlarda cam kullanılıyor. Yakın zaman önce cam sanayiindeki gelişmeler bu alanda da yerli üretimin payı günden güne artırırken vitrayın kalitesi tasarım kabiliyeti ve resim sanatına vukûfiyet belirliyor.
Selçuklular döneminde Anadolu’da sanat izzetine kavuşan vitray, ihtişamlı devirlerini Osmanlı Cihan Devleti’ne yaşamış. Anadolu’daki camcılık mesleği; bir adım öte sanatı, İstanbul’un fethiyle birlikte kadim şehre taşınmış ve böylelikle cam işçiliği ve vitray en görkemli yıllarını İstanbul’da yaşamış.
Vitrayın; camın ve resmin şölenine, bir adım öte göz kamaştıran ahenkli oyununa çoğumuz ilk kez selâtin camilerinde tesadüf etmiştir… Güneş, gökyüzünün tam ortasına ulaştığında Süleymaniye Camii’nin rengârenk vitraylarla iki haftalık hilâl parlaklığıyla süslenen pencerelerinden secde mahalline düşen gökkuşağı kadar saf, bir ustanın kalbi kadar temiz, kelebek kanadı kadar naif gölgeler yere iner.
VİTRAY HER GÜN YENİDEN DOĞAR!
Vitray şöleni ilk gün ışığı camla selamlaşırken başlar ve günbatımına kadar devam eder… Günün ilk ışıklarıyla birlikte vitray her gün yeniden, yeniden doğar… Işık arttıkça vitrayın feyzden nasibi de çoğalır, ruhlara doğar, gönüllere dokunur, şiire her daim açık kapılar bulunanlara esin kaynağı olur…
Nice şairlere ilham vermiştir gökkuşağının tüm renklerine sahip vitrayla aydınlanan loş mekânlar… Tarihi camiler, mescitler, hanlar, kervansaraylar…
Böyle bir şölenle nurlanan Yahya Kemal, “Doludur gönlüm ışıklarla bu bayram sabahı” diyerek “Süleymaniye’de Bayram Sabahı” şiirini kaleme almıştır. Böyle bir şölenle aydınlanan derviş odalarında hattatlar kamış kalemlerinden lahuti zikir sesleri almıştır.
GEOMETRİK DESENLER AĞIKLIKTA…
Vitray uygulamalarında çoğunlukla geometrik desenler kullanılmakla birlikte stilize çiçekler, lâle, gül, karanfil ve çiçek buketleri de tercih edilegelmiştir. Cam üzerine bazen kalemişi tekniğiyle tezhip, halkâr, sazyolu motifleri uygulanırken kimi zaman da minyatür çalışmalarına tesadüf edilir. Cami ve medreselerdeki vitray uygulamalarında ise sıklıkla celi sülüs ve kufi yazı nevilerinin istiflerinden istifade edilir.
Mahir vitray ustaları asırlar boyunca birbirinden âlâ geometrik desenler halinde kestikleri camların üzerinde fırçalarını sanatlarına ve kökboyalarına yoldaş ve sırdaş ederek nice abidevi eserlere gökkuşağından renk ve ahenk taşımıştır.
Bundan sadece birkaç asır önce sadece büyük mimari yapılarda, cami, medrese, türbe ve saraylarda arz-ı endam eden vitray sanatı şimdiki zamanda iç mimari unsuru olarak sivil yapılarda sıkça karşımıza çıkıyor…
Ahilik ve fütüvvet kültürü içerisinde usta-çırak silsilesiyle günümüze kadar ulaşan vitray sanatı son temsilcilerinin elinde mevcudiyetini sürdürüyor. Yurtiçinde ve yurtdışında pek çok önemli merkezde ve koleksiyonla eserleri bulunan ülkemizin önde gelen vitray ustalarından Mustafa Topaloğlu ile vitray sanatı üzerine hasbihal ettik.
Mustafa Bey öz sanatlarımızla nasıl tanıştınız?
Çocukluğumda camilerdeki cam pencerelerin vitraylarının güzelliğine büyülenerek bakardım. Daha ileriki yıllarda cam sektörüne gidişimde, vitray sanat ve zanaatıyla tanışmamda bilinçaltında yer eden bu etkilenmenin rolü olduğunu düşünüyorum.
Vitrayla mesainiz nasıl başladı?
İçindeki renkli cam ve desenlere olan sevgim beni bu sanata yönlendirdi. Önceleri muhtelif örnekler oluşturdum. Kumlama tekniği ile camlara desen ve oygu çalışmalarına başladım. Renkli camlarla kurşunlu ve tiffany tekniklerini öğrenip bu alanda hizmet etmeye başladım.
VİTRAY SANATININ İNCELİKLERİNİ ÇALIŞARAK ÖĞRENDİM
Ustanızdan ne/neler gördünüz?
Gerçek anlamda ustalarım olmadı. Kendi kurduğum müessesede ustalarla birlikte çalışarak vitray sanat ve zanaatının inceliklerini öğrendim.
VİTRAY, CAMLARIN MUHTELİF TEKNİKERLE RENKLİ CAMLARA UYGULANMASIDIR
Vitray sanatı nedir? Nasıl yapılır? Vitray sanatı hakkında genel bilgi verir misiniz?
Vitray, renkli camların değişik teknik (kurşun, bakır, alçı) ile istenilen desene uygulanmasıdır.
İlk örnekleri Mısır’da görülen cam üfleme çalışmaları aynı zamanda insanlığın camla tanışmasının başlangıcıdır. Daha sonra Yunanlılar, Romalılar ve Finikeliler tarafından devam ettirilen cam işçiliği Roma’da Milat’tan sonra I. yüzyılda pencerelere konulan renkli camlarla vitray şekline dönüşmüştür.
VİTRAYIN ANA MALZEMESİ CAMDIR
Malzemeleri nelerdir? Yerli malzeme oranı ne kadar?
Vitray malzemeleri kullanılacak tekniğe göre değişir. Kullanılan ana malzeme camdır. Daha sonra kurşun, alçı, lehim, bakır, folyo ve cam boyası tamamlayıcı malzemelerdir. Yerli malzeme oranı renkli ithal camlardan sonra yüzde doksan oranındadır.
Uygulama alanları nelerdir?
Uygulama alanları dini mimaride pencerelerde, sivil mimaride kapılarda, seperasyonlarda, aydınlatma elemanlarında, abajur ve tavan ışıklandırmalarında kullanılmaktadır.
Vitray hangi sanatlarla etkileşim halindedir?
Vitray öncelikle resim sanatı ve dekoratif sanat dalları ile etkileşim halindedir. Ayrıca uygulandığı mekânın dekoratif üslubu ile ilişkilidir. Dini mimaride vitray çalışmalarında ağırlıklı olarak Türk süsleme motifleri kullanılır.
Vitray hangi yönüyle resimden farklılaşır?
Resimde sanatçının başka kaygıları vardır. İletmek istediği mesaj, resmin anlatım dili, espaz, renk, doku, boşluk-doluluk, kompozisyon, çizgi vs. gibi. Vitrayda ise resimden ayrılan en büyük özellik düzlem etkisi ve ışıktır. Çizgi ve renk resme benzer özelliklerdir, ama, vitray her zaman ışığa kattığı etki ile değerlendirilir. Vitrayın resimden farklılaştığı diğer yönler daha dekoratif olması ve yapıldığı mekâna göre üretilmesidir.
Vitrayda hangi motifler kullanılıyor?
Vitray hangi üsluba göre yapılıyorsa ona uygun desenler kullanılır. Camilerimizde Türk süsleme sanatları desenleri, Kiliselerde tasvirler, İncil’e uygun figürler, sivil mimaride daha serbest ve mekânın ruhuna uygun, bitkisel ve doğal vs. desenler kullanılır.
Eserleriniz nerelerde, hangi koleksiyonlarda bulunuyor?
Çalışmalarımın eser olup olmadığı daha sonraki yıllarda ortaya çıkacaktır. Yaptığım önemli işler ABD’de ve Japonya başta olmak üzere pek çok ülkede bulunuyor. Bunun dışında çalışmalarım İslâm ve Teknoloji Müzesi’nde, Kasımiye Medresesi’inde, pek çok tarihi eserde ve yurt içinde tanınmış kişilerin evlerinde ve işyerlerindedir.
Bir vitray uygulamasına değinir misiniz? Kısaca boyalı vitrayın yapımını anlatır mısınız?
Bir vitray çalışmasına başlarken öncelikle mekân için hangi tekniğin uygun olduğuna karar verilir. Bazen beyaz desenli camlardan süzülen yumuşak bir ışık mekâna sade ve kaliteli bir zenginlik katar. Böyle durumlarda kumlama ve oygu tekniğini tercih ederiz. Hangi tekniği seçersek seçelim taşıyıcı ve doğru kompozisyon hazırlarız. Ardından cam kesimi için kalıpları çıkartırız. Boyama vitray diğer çalışma tekniğidir. Camın üzerine istenilen desen kontürlenir, havuzlama tekniği ile cam boyaları desenin içine enjekte edilir. Daha sonraki safhada gerektiğinde fırınlanır.
İYİ BİR VİTRAY TEKNİK MÜKEMMELLİĞİ SAHİP OLMALIDIR
İyi bir vitray eseri hangi özellikleri taşır? Bir vitray çalışmasının “eser” niteliğini haiz olması için hangi özelliklere sahip olması gerekir?
İyi bir vitray teknik mükemmelliğe sahip olmalıdır. Çizgilerin birbirini tamamlaması ve akıcı işçiliğin kalitesi önemlidir. Görsel değer olarak kompozisyon, renklerin bir araya gelişindeki seçimler, ışıkla ilişkilenmesi ve kullanıldığı alana uygunluğu ve mekâna değer katması beklenir. Konusuna çok hâkim vitray sanatçısı tarafından üretilmesi de önemlidir. Ayrıca iyi bir vitray çok kaliteli ve estetik kaygılarla yapılmış bir binada uygulama alanı bulmalıdır.
Vitrayın ülkemizdeki gelişimi ve sivil-dini mimari yapılarda kullanımı hakkında neler söylemek istersiniz?
Vitray Araplarda ve Osmanlı mimarisinde özellikle dini mimaride çok eskiden beri kullanılmaktadır. Daha sonra sivil mimaride de yaygınlaşmıştır. Bu çalışmalarda alçı tekniği kullanılmıştır. Kurşun yerine içinden tel geçen alçı döküm tekniği ile birleştirilmiştir. Osmanlı mimarisinde vitray eserleri daha çok kullanılmıştır. Bütün meşhur camilerimizde, Topkapı Sarayı’nda, yalılarımızda özgün vitray eserleri görülmektedir.
YAŞADIĞINIZ MEKÂNLARI SANATLA ZENGİNLEŞTİRİN
Vitraya meraklı olanlara tavsiyeleriniz nelerdir?
İyi bir vitray sanatçısı ve ustasıyla çalışmaya başlasınlar. Teknik becerilerini geliştirirken biraz da sanat eğitimi alsınlar. Yani estetik değerlerine renk, üslup ve desen bilgisini eklesinler.
Son olarak okuyucularımıza nasıl bir mesaj iletmek istersiniz?
Sanat ve estetik insan yaşamını güzelleştiren değerlerdir.
Yaşadığımız mekânları sanatla zenginleştirin.
İlginiz için teşekkür ediyorum.
İbrahim Ethem Gören