KİTAP/SERGİ GÜZELİ YAHUT ‘YAZIDA ÂHENK VE RENK’
Yazıda Âhenk ve Renk, Sadberk Hanım Müzesi koleksiyonundaki sanatlı kitapları, belgeleri ve hüsn-i hat levhalarını içeren müstesna bir prestij kitabının ismi.
Kitap, Vehbi Koç Vakfı’na bağlı olarak kültür sanat hayatımıza katkılar üretmekte olan Sadberk Hanım Müzesi tarafından yayınlanmış.
Vehbi Koç Vakfı’nın 50. kuruluş yıl dönümü dolayısıyla sanat camiasına kazandırılan kitap, aynı ismi taşıyan sergiyle de taçlandırılıyor. 25 Nisanda açılan ve 22 Aralık 2019 tarihine kadar sanatseverlerin ziyaretini bekleyecek olan sergiyi gezerek okumakta olduğunuz haber analizi hazırladık.
Sadberk Hanım Müzesi’nde İslâm-Türk sanatlarına yönelik oldukça önemli eserler, koleksiyonlar mevcut. Kitapla aynı ismi taşıyan Yazıda Âhenk ve Renk Sergisi, Müze’nin koleksiyonları arasında önemli bir eser grubunu oluşturan kitap sanatları ve hat koleksiyonunu günümüz sanatseverlerinin irfanına arz ediyor.
EUROPA NOSTRA ÖDÜLLÜ MÜZE…
Sadberk Hanım Müzesi’nde sergilenmekte olan kitap sanatları ve hat eserleri koleksiyonu Sevgi Gönül’ün öz sanatlarımıza yönelik özel ilgisiyle yıllar içerisinde uzun çabalarla bir araya getirilmiş. Ülkemizin duayen koleksiyoneri Sevgi Gönül, kuruluşuna öncülük ettiği ve İcra Kurulu Başkanlığı görevini deruhte ettiği, validelerinin ismini taşımakta olan Sadberk Hanım Müzesi’ne örnek müze vasfını kazandırarak 1988 yılında sergileme düzenindeki başarısı bağlamında Europa Nostra ödülünün kazandırılmasında büyük rol oynamıştır.
ÖZ SANATLARIMIZIN ÖRNEKLERİ DÜNDEN BUGÜNE, BUGÜNDEN YARINA TAŞINIYOR
Küratörlüğünü Prof. Dr. Zeren Tanındı’nın üstlendiği sergi ve yayına hazırladığı kitap öz sanatlarımızdan yazının âhengini ve rengini, eskilerin efradını cami a’yarını mani dedikleri tarzda dünden bugüne ve bugünden yarına yansıtıyor.
Ülkemizin önde gelen sanat tarihçilerinden, minyatür ve cilt sanatı uzmanı Zeren Tanındı’nın 50 yıllık birikimini gözler önüne sermekte olan, iki ciltten oluşan muhalled eseri tükenmeden edinmenizi salık veriyoruz.
ÖMER KOÇ: KİTAP, ÜSTAT HATTAT VE MÜZEHHİPLERİ TANIMAMIZI SAĞLIYOR
Koleksiyoner, iş adamı Ömer M. Koç kitabın önsözünde müze koleksiyonunda yer alan, aralarında otuzdan fazla Hilye-i Şerif’in ve her biri bir tarikatın alâmetlerini taşıyan otuzdan fazla levhanın da bulunduğu hüsn-i hat örneklerinin, Osmanlı hattatlarının 15. yüzyıl sonlarından 20. Yüzyılın ilk yarısına kadarki zaman diliminde yazı üslup özellikleri konusunda bilgiler içerdiğini vurguladıktan sonra eserlerin taşıdıkları imzalar sayesinde üstat hattat, ressam ve müzehhipleri de tanımamızı sağladığını belirtiyor.
TANINDI’DAN SANATLI KİTAP BİRİKTİRME KÜLTÜRÜNE ÖNEMLİ BİR HİZMET
Prof. Tanındı, kitabının “Sanatlı Kitap Biriktirme Kültürü” serlevhalı yazısında iki paragraf halinde birbirinden âlâ sanat kıymeti taşıyan kitapların kâğıttan mürekkebe, tezhipten minyatüre ve cilde kadar uzanan hikâlernii şu cümlelerle özetliyor:
“Eskilere, 8.-9, yüzyıla uzanan bir gelenek vardır: Bir kitabın metnini üstat bir hattat yazar, sayfalarını hünerli bir müzehhip tasarlayıp fırçasıyla desenin motiflerini renk renk boyayarak tezhip eder, metinde anlatılanları usta bir musavvir yaptığı resimlerle açıklar, bir mücellit de bu sayfaları başta deri olmak üzere süslemeli bir ciltle kaplar, böylece kitap bir sanat eserine dönüyor. Ekonomik ve politik yönden güçlü yöneticiler ile varlıklı, yüksek aydın sınıf, kitap sanatkârlarını daima himaye etmiştir. Bu sanat hâmileri kitap sanatkârlarına tahsis edilen özel mekânlarda hazırlanan sanatlı kitaplardan seçtiklerini, uluslararası politika gereği Müslüman devletlerin padişahlarına başka değerli eşyalarla birlikte hediye olarak kalabalık bir elçilik heyetleriyle gönderirdi. Diğer hediyeler gibi bezemeli kitaplar da zevkleri, üslupları bir yerden diğerine taşırdı. Gönderilen kitapların ilk sırasında ünlü hattatların yazdığı, müzehhep, bazılarının dış cildi altın plakalar üzerine açılan yuvalara yerleştirilmiş yakut, firuze, inciyle süslü Kur’an-ı Kerîm nüshaları vardı.
Sanatlı kitaplar, diğer kitaplar gibi saray hazinesi veya kütüphanesinde, hânedan mensuplarının, devlet adamlarının, âlimlerin, yüksek aydın kesimin evlerinde tahsis ettikleri mekânlar veya yaptırdıkları müstakil kütüphane binalarında muhafaza ediliyordu. Ayrıca padişahların, veziriâzamların, ünlü mutasavvıfların yaptırdığı cami veya türbelerdeki dolaplarda veya ayrılan özel yerlerde, vakıf sahiplerinin, yakınlarının ve devlet ileri gelenlerinin vakfettiği, çoğu Kur’ân-ı Kerîm olmak üzere birçok sanatlı kitap vardı.”
ESERLER KİTAP ÖZELİNDE ESTETİK SIRLARINI AÇIKLIYOR
Sadberk Hanım Müzesi’nin zengin koleksiyonunu meydana getiren ve büyük bölümüyle ilgili herhangi bir yayın yapılmamış bulunan 362 eseri, sanatkâr ecdadımız gibi ince bir emekle ele alarak geniş kitlelere ulaştıran Prof. Dr. Zeren Tanındı’ya emekleri için teşekkür etmeyi vazife addediyorum. Müzedeki eserler böylelikle daha geniş kitlelere, kitaplıklara, kütüphanelere ulaşarak bir nevi derunlarındaki kutlu sanat ve estetik sırlarını açıklıyor.
YAZI MEDENİYETİNİN RENGİ VE ÂHENGİ…
Kitapta Cenab-ı Hakk’ın kelâm sıfatının tecellisi olan yazının; yazı medeniyetinin âhenk ve renk ile birlikte sesi de var... Hattatlarımızın kamış kalemlerinin ucunda beliren hurufatın ölçülü sesi, tezhipçilerin göz nuru, minyatürcülerin inceliği, mücellitlerin ustalığı kitabın hoş kokulu satır aralıklarında bir nevi dile gelmiş bulunuyor… Kâğıt ve mürekkep ustalarının, hattatların, tezhipçilerin, nakkaş ve ressamların, mücellitlerin ortak emekleri gözler önüne seriliyor.
Kitapta 15’inci yüzyıldan 20’inci yüzyılın ortalarına; Hattat Hamid Bey devrine kadar hat ve kitap sanatları ustalarının istisnai kabiliyetlerini gözler önüne konularak, ustalarının ibadet, sanat ve estetik duyuşlarını aksettirmekte olan Mushaf-ı Şerifler’in, cüzlerin, dua kitaplarının, Hilye-i Şerif’lerin, icazetnâmelerin, hat levhalarının görselleri ve kısa hikâyeleri sanatseverlerin ilgisine sunuluyor.
Kitabın belgeler bölümünde ise vakfiyeler, tomar vakfiyeleri, mülknâmeler, menşurlar, beratlar, fermanlar, tezkireler, murakkalar ve padişah portreleri yer alıyor.
HATTATLARIN EN BÜYÜK İDEALİ MUSHAF-I ŞERİF YAZMAKTIR
Hattatların en büyük ideali Mushaf-ı Şerif yazmaktır. Bilindiği üzere tüm hat sanatkârları hayatları boyunca en az bir Mushaf-ı Şerif yazmayı kendilerine hedef olarak koymaktadır. İmkânları elverenler mutlaka hedeflerine ulaşır.
Zeren Tanındı Hoca’nın kitabında Mushaf yazmaya muvaffak kılınan otuz hattata ait otuz Mushaf-ı Şerif’i tanıtılıyor. Söz konusu Mushaf-ı Şerif’lere hizmetleri sebkat edip de isimlerini belirten hattatların adlarını, kendilerine rahmeti vesile kılarak burada yazmayı uygun görüyoruz. Hâfız Yusuf el-Hanefî, Seyyid Ahmed b. Abdurrahman, Cemşir Hafız adıyla tanınan Seyyid Salih (2 Mushaf), Mustafa er-Reşâd, Seyyid Hüseyin, Es-Seyyid Ömer el-Hilmî, es-Seyyid İbrahim Nâmık (2 Mushaf), Hüseyin en-Nazîf, es-Seyyid Mahmud en-Niyâzî, Ahmed el-Hilmî, Es-Seyyid Abdullah ez-Zühdî et-Temîmî, Seyyid Ahmed Zihnî (Sâfizâde), Seyyid Hâfız Ali el-İrfânî, Mehmed el-Mehdî, el-Hâc Hâfız Mehmed Selim, Seyyid Ali el-Fevzî, Hâfız Vahdetî, Kayışzâde Hafız Osman, Muhammed Hüseyin el-Tebrizî ve Zeynelabidin.
ÖMRÜNÜ MUSHAF YAZMAYA ADAYAN BİR ÜSTAD: KAYIŞZÂDE HAFIZ OSMAN
Sadberk Hanım Müzesi’nde M. 1870 tarihli Mushaf-ı Şerif’i bulunmakta olan Hattat Kayışzâde Hafız Osman Nuri Efendi için yazının bu yerinde birkaç paragraf açmakta fayda var.
Herkes kabiliyetleri ölçüsünde etkileşim sahasından sorumludur. Ve dahi yine herkesin yeryüzünde faydalı olacağı bir saha/uzmanlık alanı vardır. Âkil insanlar sorumlulukları her ne ise arar ve bulur. Kayışzâde’nin bu bağlamdaki sorumluluğu ise Mushaf-ı Şerif’ler yazmaktır.
Es-Seyyid el-Hâc Hâfız Osman Kayışzâde, Kadıasker Mustafa İzzet Efendi’nen sülüs ve nesih yazı nevilerinin inceliklerini öğrenip icazet aldıktan sonra ömrünü bir nevi Mushaf-ı Şerifler yazmaya hasretmiş, böylelikle 106 Mushaf yazmaya muvaffak kılınmıştır. 107. Mushaf’ını yazmakla meşgul olduğu Hicrî 1311 yılında (M. 1894) Ramazan-ı Şerif ayının dördüncü gecesinde cemaatine teravih namazını kıldırırken teslîm-i ruh eyleyen Kayışzâde Hafız Osman Efendi’nin yazdığı 106 Mushaf’ından biri Sadberk Hanım Müzesi koleksiyonuna mânâ ve ruh üflemektedir.
KAYIŞZÂDE’NİN YAZDIĞI MUSHAFI İSMAİL EFENDİ TEZHİPLEMİŞ
Müze’ye 568 envanter numarasıyla kayıtlı bulunan Kayışzâde ketebeli Mushaf, âharlı kimyonî renk kâğıt üzerine siyah is mürekkebiyle yazılırken sûre başlarında üstübeç mürekkebi tercih edilmiş. Nesih ve rik’a yazılarını hâvî Mushaf, Muharrem 1287 (H.), (M. Nisan-Mayıs 1870) tamamlanmış.
Kayışzâde, hatt-ı icaze ile kaleme aldığı ketebe sayfasında bugünkü ifadelerle şunları yazmış: “Hamd Allah’a, salât Allah’ın nebisinin ve ailesinin üzerine olsun. Şüphesiz ki Kur’an-ı Kerim’i okumak işlerin en faziletlisi, yazılışı da ortaya çıkan en güzel neticedir. Kur’an-ı Kerim’in hüsn-i hat ile yazılması cennetin temiz bahçelerindeki çiçekler gibidir. Allah bana Burdur şehrinde elli üç Mushaf yazmayı nasip etti. Böylelikle ben Kur’an-ı Kerim’in okunması ve yazılmasında şöhret buldum. Allah’ın kadim kelâmını okumaya istekli kerem sahibi vezirlerden Şerif Osman Paşa (Allah onu isteklerinde başarılı kılsın) kendisi için bir Mushaf yazmamı istedi. Allah’ın yardımıyla onu yazdım. Ben, Rabb’in merhametine muhtaç Kayışzâde olarak tanınan Seyyîd el-Hâc Hâfız Osman…”
KIT’ALAR, İCAZETNÂMELER, FERMANLAR VE BERATLAR…
Müze koleksiyonunu ziyaret edenler gönül evlerinin pencerelerini nâdîde el yazması Kur’ân-ı Kerîmlerle, dua kitaplarıyla, murakkalarla, Osmanlı döneminin meşhur hattatlarının elinden çıkma Hilye-i Şeriflerle ve dahi hüsn-i hat levhalarıyla zenginleştiriyor.
HAT SANATININ EKOL ŞAHSİYETLERİ…
Hat sevdalılarının gözlerini kitabın ‘levhalar’ bölümünden ayırması bir hayli zor olacak! Nesih, sülüs, celi sülüs, talik, celi talik, kûfî, reyhânî, muhakkak, tevkî, ince tevkî, dîvânî, celî dîvânî ve rik’a hat nevileriyle kaleme alınmış bulunan ayet-i kerîmelerin, hadis-i şeriflerin, hilyelerin, duaların ve hikmetli sözlerinin görselleri iki haftalık hilal parlaklığında kitaba aksettirilmiş. Kalem güzeli levhalara ketebe koyan hat sanatı tarihimizin ekol sahiplerinin ve üstad sanatkârlarının isimlerini zikrederek ruhlarını şâd edelim: Şeyh Hamdullah, İmâd el-Hasenî, Abdî, Hâfız Osman, Mîr Mehmed el-Hüseynî, Mir İdris Ali, İmamzâde, Mehmed el-Vasfî, İsmail Himmetzâde, Mehmed Şevkî, Mehmed Şekerzâde, Mehmed Bâhir el-Yesârî, Hasan Rızâ, Derviş Ali, Yedikuleli Seyyid Abdullah, Mehmed Esad Yesârî, İsmail Zühdî, Mahmûd Celâleddîn, Mahmûd’ül-Mevdûd, Osman b. Ömer, Mustafa Vâsıf, Mustafa İzzet, Hâfız Vahdetî, Mehmed b. İsmâil, Mir Mehmed Kemâlî, Hâfız Süleyman el-Hulûsî. Mehmed Râşid, Seyyid İlyâs Hâkî, Ahmed Ârif, Mehmed el-Giridî, Mehmed İzzet, Mehmed Arabzâde, Mustafa Kütâhî, Abdülkâdir Şükrî, Yesârizâde Mustafa İzzet, Ahmed İzzet, Mehmed Bâhir el-Hulûsî, Filibeli Mehmed, Hüseyin Hilmî, Seyyid Sa’deddin, İmâd İbrahim, Abdullah Zühdî, Hâfız Tahsin, Seyyid Hacı Ahmed Ârif, Mahmud b. Abdülhamid, Şeyh Mehmet Abdülaziz Rifâî, Mehmed Emin, Mehmed Vehbî, Ahmed Kamil Akdik, Mehmed Hulûsî Yazgan, Macid Ayral, Beşiktaşlı Nuri Efendi, Kemâl Batanay, Necmeddin Okyay ve Hamid Aytaç.
YAZMALAR VE HAT LEVHALARI İLE ÖNE ÇIKIYOR
Kitapla aynı ismi taşımakta olan ‘Yazıda Âhenk ve Renk’ sergisine ev sahipliği yapmakta olan Sadberk Hanım Müzesi el yazma kitaplar ve hat koleksiyonu eserleriyle öne çıkıyor. 2019 yılının başında 915 eser sayısına ulaşan müzenin Sevgi Gönül Koleksiyonu’nda 157 adet hüsn-i hat levhası mevcut.
Sadberk Hanım Müzesi’nde geleneksel sanatlar bölümü, Sevgi Gönül koleksiyonu ile birlikte Hüseyin Kocabaş Pirizâde koleksiyonlarından oluşuyor. Hüseyin Kocabaş Koleksiyonu’nda Kur’ân-ı Kerîm’ler, dua mecmuaları, kânunnâmeler, icâzetnâmeler ve edebî eserlerinden meydana gelen 601 eser yer alıyor. Pîrîzâde Koleksiyonu’nda ise dokuzu Kur’ân-ı Kerîm olmak üzere toplam 28 yazma kitap mevcut.
YÂZIDA AHENK VE RENK SERGİSİ 22 ARALIK 2019 TARİHİNE KADAR ZİYARET EDİLEBİLİR
Müze’de sergilenmekte olan nâdîde el yazması Kur’ân-ı Kerîmler, dua kitapları, murakkalar, fermanlar, beratlar, vakfiyeler, Hilye-i Şerifler, kıt’alar, icâzetnameler ve hüsn-i hat levhaları 22 Aralık 2019 tarihine kadar ziyaretçilerini bekliyor.
İbrahim Ethem Gören