Gönül coğrafyamızın müstesna ülkelerinden Bosna ile asırlara sâri geçmişi ve müşterek medeniyet değer ve irfanını paylaşıyoruz. Türk kilim sanat ve zanaatından esintiler taşımakta olan Bosna kilim sanatı da söz konusu ortak değerlerimiz arasında yer alıyor. Bosna kilimlerinde Anadolu ve Bosna kültürüne ait unsurlar bir arada bulunuyor. Boşnak kilimleri özellikle Çatalhöyük kilimleriyle paralellik gösteriyor. Dokuma usulleri de aynı medeniyetin gür havzasından besleniyor.
KİLİM MOTİFLERİ HAYATIN İÇİNDEN SEÇİLMİŞ
Boşnak kilimleri Anadolu kilimleri gibi konusunu hayatın içinden alıyor. İbrik, cezve, pencer (pencere), fincan, duvar, para, beğ (bey), cennet bahçesi, stilize edilmiş bitki ve hayvan motifleri ile geometrik desenler Bosna kilimlerinin belli başlı motiflerini oluşturuyor.
Bosnalı kilim ustaları el işi, küçük bir kilimi iki-üç ayda dokuyabiliyor. 1500 iğne izine sahip olanları ‘iyi Bosna kilimi’ vasfını kazanırken has kilimin tüm yüzeyi eşit kalınlıkta ve dokuma sıklığında olmalı.
Bosna kilimlerinde oldukça basit bir kalite kontrol yöntemi var. Dokunan kilimler güneşe karşı havaya kaldırılıyor. Kilimden tarafa güneş ışığı geçmiyorsa o kilim has kilim olarak nitelendiriliyor. Boşnaklar en kaliteli kilimleri misafirleri geldiğinde muhafaza edildiği sandığından çıkarıyor.
Boşnak kilimlerinin motifleri İslâm coğrafyasında dokunan kilimlerle de örtüşüyor. Bazı Boşnak kilimleri gökyüzünü hatırlatırken bazıları Anadolu’yu; bazıları da cennet bahçelerini tasvir ediyor.
HER DETAY BİR SEMBOL
Eski Boşnak kilimlerinde kenar bulunmuyor. Bosna kilimlerinde kenarlar Osmanlı dönemi ile birlikte görülmeye başlıyor.
Bosnalılar kilimin orta bölümünü mübarek addedip bu bölüme oturmuyor. Bosna kilimlerindeki böcek ve çengel desenleri nefis-şeytan savaşını sembolize ediyor. Boşnak kiliminde her nokta, her detay ayrı bir sembol. Ve her sembolün müstakil bir hikâyesi var. Bosnalı kilim ustaları kilimlerinin üçüncü kenarlarını cennet bahçesi şeklinde dokuyor.
Bosna seccadeleri de ince ve kaliteli dokunuyor. Seccadelerin üzerinde sıklıkla kilimlerde olduğu gibi cennet bahçeleri tasvir ediliyor. Seccade figürlerinde uzun dünya hayatını sembolize eden kaplumbağalara da yer verilerek dünya hayatının geçiciliğine atıfta bulunuluyor. Kilimin kenarları ise fani hayattan baki olan dünyadan geçişi; ölümü anlatıyor.
SOFİLERE KİLİM DOKUMASI ÖĞRETİLMİŞ
Bosnalı kilim ustalarının tasavvufi yönleri oldukça güçlü. Kilimlerde Allahü Teâla’nın yarattıklarını; ‘sema’dan ‘arz’a kadar sembollerle izah etmeye çalışıyorlar. Bu noktadan hareketle Bosnalı Müslümanlar evlerinde kilimleri yerlere koymayarak divanların üzerlerine seriyor.
Bosna’da Osmanlı kiliminin 500 yıllık kutlu bir değeri var. Bosna coğrafyasındaki tekkelere kilim dokuma tezgâhları kurularak sofilere kilim dokuması öğretilmiş. İster tekkede ister evde dokunsun kilimin her bir ilmeği Allah ismi zikredilerek atılıyor, dervişler kilim dokurken bir yandan zikrederken diğer yandan tefekkür ediyor.
KİLİMİN ANA MALZEMESİ YÜN
Bosna’da küçükbaş hayvancılık oldukça yaygın. Boşnak kilimleri böylelikle sadece yün ile dokunuyor. Kilim üretim süreçlerinde toprak ve bitki boyaları kullanılırken kimyasal terkiplere müracaat edilmiyor. Dokuma tezgâhında kullanılacak yünler yıkandıktan sonra baldan, balmumundan ve köpükten oluşan bir terkibe, mayie batırılıyor. Bu terkip yünü sıkılaştırarak mukavemetini artırıyor, ilmekler asla çözülmüyor. Ayrıca o mayi böcekleri kilimden uzak tutuyor.
ANA RENKLER SİYAH, KIRMIZI VE BEYAZ…
Siyah, kırmızı ve beyaz Boşnak kilimlerinin ana renklerini oluştururken, yeşil ve mavi detaylarda kullanılıyor. Renkler bölgelere göre değişiklik gösteriyor.
BOSNA KİLİM SANATI KAN KAYBEDİYOR
Bosna kilim sanatı modern zamanlardan etkilenerek kan kaybediyor. Artık anneler kızlarına dokuma tekniklerini öğretmiyor, evlerde büyük annelerden kalan kilim dokuma tezgâhları ise kapı önlerine bırakılıyor.
BOŞNAK KİLİMLERİNİ KORUMA DERNEĞİ
Savaş yıllarında pek çok İslâm Kültür mirası öğesi gibi Bosna kilimleri de talan edilmiş. Bosna kilimleri, kilim geleneğin son temsilcilerinden Amila Smajović’ ile birlikte sayıları günden gene azalan kilim tasarım ve dokuma ustalarının tezgâhlarında şenlendiriliyor.
Bosna kilim sanatının duayen ismi Amila Smajović Bosna kilim sanatını ihyâ etme çabasında bulunuyor. Bu bağlamda Boşnak Kilimlerini Koruma Derneği’ni kuran ve halen kurumun başkanlığını yürüten sanatkâr, 2005 yılında Srebrenitsa’da soykırım mağduru 25 Boşnak kadın için atölye kurup iş sahibi olmalarını temin etmiş.
Kilim sanat ve zanaatının unutulmaması için mücadele eden Smajović Saraybosna’daki atölyesinde bir yandan birbirinden değerli kilimleri dokurken atölyesindeki büyükçe salonda Bosna kilim sanatının nadide örneklerini sergiliyor.
İbrahim Ethem Gören