AVRUPA’DA NAİF BİR TEVHİD MERKEZİ: BLAGAY TEKKESİ
-Ustam Barbaros Ceylan’a hürmetle-
Bosna Hersek’teki Blagay Tekkesi; Bosna, Türkiye ve dünya müslümanları için önemli bir mekân. Rumeli’nin İslamlaşmasında büyük etkisi olan Blagay Tekkesi’nin tarihi önemi Venedik’e; Papa’ya karşı Osmanlı’nın son nihai noktası; bir adım öte kalesi olmasıyla ilintili.
İki ay önce gerçekleştirdiğimiz Bosna Hersek seyahatimizde Boşnak Kültür Mirası Uzmanı Hattat Nusret Çolo ile Blagay Tekkesi özelinde hasbıhal etmiştik. Arkadaşımız Hattat Çolo’nun aktardığı bilgilere göre Anadolu Selçuklu Devleti döneminde 1261 yılında muhyî (kolonizatör) Türk dervişleri Kalenderiler, Anadolu’dan yola çıkarak Dobruca kasabasına gelmiş ve akabinde Blagay’a kadar yerleşmişler.
Bu ilk gelişten sonra Kalenderîlere dair Fatih Sultan Mehmet Han’ın 1463 yılında Bosna’yı fethine kadar sağlıklı bir malumat yok. 1463’ten 16. yüzyılın ortalarına kadar dervişler bölgede hali üzerine merfû kalarak sanatla, ticaretle, zanaatla meşgul olarak İslâm’ı nefislerinde güzel bir şekilde yaşayarak ahaliye örnek olmaya gayret ediyor.
Miladi takvimin yaprakları 1550’li yılları işaret ederken Blagay’a Kadiri şeyhi geliyor ve 16. Yüzyılın sonlarına doğru tekkeyi inşa ettiriyor. Dergâhı yaptıran zatın ismi kayıtlara geçmezken; Taptuk Derviş, Abdal Derviş, Sultan Derviş gibi isimlerle anılsa da gerçek ismi bilinmiyor. Zaviyenin genel ismi halk arasında “Kadiri Tekkesi” ya da Alperenler Tekkesi olarak anılıyor. Bu süreçte dervişler bazen faal, bazen de gayrı faal... Esnaf içerisinde dervişler var, tıpkı Ahilik Teşkilatı’nda olduğu gibi…
Aynı mekânda 18. yüzyılda hakiki bir Halveti dergâhı inşa ediliyor. Bu hizmete Aziz Mahmut Hüdayi Hazretleri’nin bir halifesi ön ayak oluyor. Bu zatın ismi Mustafa Eyyübizade. Boşnaklar ona “Şeyh Yuyo” demeyi tercih ediyor. İbrahim Opiyac da Blagay Tekkesi’nin tarihi açısından önemli bir isim. Opiyac sarhoş demek. Tabii ki bu sarhoşluk mecazi manada kullanılıyor. Zahiri halk ile batını Hakk ile meşgul olanlar dünyayı da ahireti de unuttuğu için böyle bir isimle anılabiliyor.
50 yıllık bir ibadet döneminin ardından tekke harap oluyor. 19. yüzyılda Abdülmecid Han dönemine kadar bu keyfiyet böylece sürüp gidiyor. Serasker Ömer Lütfi Lataş Paşa (Hırvat) İstanbul’dan bölgeye tayin ediliyor. Boşnaklar nezdinde pek “makbul” bir zat olarak anılmayan Lataş, Boşnak kültür mirası uzmanı hattat Nusret Çolo’nun ifadeleriyle yaptığı gizli askeri çalışmalarla Boşnakların mağlubiyetine zemin hazırlıyor. Oldukça zengin olan Lataş çevresindekileri silahlandırıyor, Berlin Ahidnamesi’nden önce Bosna’yı ele geçirmenin planlarını yapıyor!
Mostar Müftüsü Ali Vaiz Efendi, Lataş Paşa’ya “Madem ki bu kadar zenginsiniz bu dergâhı ihyâ etseniz iyi olur” şeklinde bir ricada bulunuyor. Lataş, Divan-ı Hümayun’a müracaat ediyor, akabinde Bosna’ya konuyla ilgili bir ferman-ı şerif gönderiliyor. Blagay Tekkesi böylelikle Lataş Paşa eliyle inşa edilmiş oluyor. Tekke’nin şu andaki hali Lataş Paşa’nın yapımı.
SARI SALTUK BLAGAY TEKKESİ’NİN ÖNEMLİ SİMALARINDAN BİRİ
Tekke 15. yüzyılda şimdiki gibi zamanda olduğu turistik bir mekân değil, ibadethane. O dönemlerde Sarı Saltuk Tekkesi olarak da tanınıyor. Sarı Saltuk tekkenin önemli simalarından biri. Tekkede Sarı Saltuk’un ve Atik Efendi’nin kabri-makamı bulunuyor.
Sarı Saltuk’un ismi Muhammed Buhari. Adından da anlaşılacağı üzere Horasan erenlerinden. Saltukname isimli bir eseri de mevcut. Hâsılı, Sarı Saltuk döneminde Rumeli’nin en önemli ve etkin postnişinlerinden biri.
FAAL BİR TEKKE
Tekke, tevhidhane, aşhane, derviş odaları, misafirhane, türbe-makam odası ve sonraki yıllarda ilave edilen ve günümüzde restorandan müteşekkil.
Her ne kadar şimdiki zamanda turistik yönü ön planda olsa da Blagay Tekkesi hâlihazırda zikrin ve ibadetin yaşandığı ve yaşatılma gayretinde bulunulduğu faal bir mekân. Mostar’da ve civar bölgelerde ikamet eden pek çok tasavvuf erbabı haftada üç gün Blagay’a gelip zikir meclislerine dâhil oluyor.
EFE HAZRETLERİ: KEMÂLDE NOKSAN İMİŞ İNCİNEN İNCİTENDEN
Tasavvuf geleneğinde kusur aramama gibi bir haslet var. Bunun için Alvarlı Efe Hazretleri;
“Âşık der inci tenden
İncinme incitenden
Kemâlde noksan imiş
İncinen incitenden...” buyurmuş,
Yazının bu yerinde aktaracağımız hususlar kusur arama kabilinden değil, eşyayı ve eşhası yerli yerinde kullanma, tasarruf etme, halifelik görevinin layığını yapma kabilinden okunmalı; Efendimizin (sav) “Kim kötü ve çirkin bir iş görürse onu eliyle düzeltsin; eğer buna gücü yetmiyorsa diliyle düzeltsin; buna da gücü yetmezse, kalben karşı koysun. Bu da imanın en zayıf derecesidir” hadis-i nebevisi kapsamında değerlendirilmelidir. (Müslim, Îman, 78; ebû Dâvûd, Salât, 248.)
TEKKE TİCARİ GÖRÜNTÜDEN KURTARILMALI
Blagay Tekkesi’nin ticari görüntüden kurtarılması vakıa mutabık olacaktır. Evvelemirde otoparka ücret ödemeniz gerekiyor. Tekkeye giriş de ayrıca ücrete bilete tabi. Çıkışta ise bağış isteniyor! Netice itibarıyla Blagay’a gidenler mücerret olarak tarihi bir yapıyı görmeye gitmiyor, tefekkür, tazarru, murakabe, namaz ve dua için gidiyor. İbadet bittabi paralı olamaz!
Modern hayatın çarkları, modernite maalesef kadim değerleri öğütüyor, güncelliyor(!); insanı metaa; ziyaretçiyi turiste dönüştürüyor.
Blagay Tekkesi’nde bulunduğumuz esnada akşam namazını cemaatle kıldık. Mostar Başmüftüsü akşam namazı için “Allahüekber” derken, Buna nehrinin üzerine kurulan tekkenin müştemilatı durumunda olan çardaklarda kulakları tırmalayan ve sesini kısma nezaketi gösterilmeyen müzik eşliğinde viski ikramı yapılıyordu!
Oysa bir kötülük önce el ile düzeltilmeli, bu mümkün olmuyorsa dil ile men edilmeli, hiç değilse buğz edilmeliydi. Biz buğz etmekle yetiniyoruz!
Tekkeye ve bahusus tevhidhaneye girerken kılık kıyafet adabına özellikle dikkat edilmeli. Tekkeye uygunsuz kıyafetlerle giren, kimi zaman yatan, yüksek sesle telefonla konuşan ziyaretçiler ibadet ve zikirle meşgul olanların huşuna zarar veriyor.
Balkanlardaki tekkeler bölge insanlarının Müslüman kalmasına ve insanlaşmasına vesile olmuştur. Blagay Tekkesi Boşnak Müslümanları için, Türklerin ve dolayısıyla İslâm’ın Avrupa’ya gelişini; Bosna’da ve diğer ülkelerde de o dönemden bugüne kadar yaşanan ve hâlihazırda yaşanmakta olan tasavvuf değerlerini ifade ediyor.
TEVHİDİN ARZ-I ENDAM ETTİĞİ YERLERDEN BİRİ
Blagay Tekkesi tevhidin arz-ı endam ettiği yerlerdin biri; İslâm kültür mirasının Avrupa’daki vakıf eseri. Dolayısıyla karşılıksız verme ve meccanen sevme ahlâkının kurumsallaştığı bir mekân.
Blagay Tekkesi, Buna ırmağının içinden tuluat eden suyun kenarında kurulmuş. Tasavvuf ilim ve meslektir; güzel bir ses ve nefestir. Dolayısıyla Blagay Tekkesi de Allah’ın takdir ettiği nispette güzel bir yerdir. Burası, Avrupa’nın orta yerinde asırlardır İslâm medeniyet ve ikliminin yaşandığı ve yaşatıldığı uhrevi bir dergâh... Bir iyilik membaı; güzel ahlâkın neşet ettiği merkezlerden biri.
Blagay Tekkesi’nin duvarlarını süsleyen güzel gözlü hû’lar müntesiplerini her daim nefislerini terbiye ve tezkiyeye, anmaya; hatırlamaya vesile olmaktadır. Dergâhın duvarlarında hatların, icazetnamelerin yanı sıra Bosna’nın meşhur hat sanatkârı Münib Obradoviç’in sülüs bir istifi de var. Münib Usta “El mer’u maa men ehabbe/Kişi sevdiğiyle beraberdir” mealindeki hadis-i nebeviyi en güzel bir şekilde; su gibi yazmış; gürül gürül çağlayan Buna nehrinin temiz suyu gibi…
BLAGAY’DA TASAVVUFİ GÜZELLİKLER YAŞANMAYA DEVAM EDİYOR
Blagay Tekkesi’nde tasavvufi güzellikler hâlâ yaşanıyor. 13 Mayıs 2017 Cumartesi gününün akşamında tekkede Nakşîbendî Şeyhi Halil Bırzına’nın (Halil en-Nakşî el-Bosnavî) zikir meclisi vardı.
Bosna savaşında 7. Müslüman Tugayı’nın kahraman komutanı olan Şeyh Bırzına, tekkesini savaş meydanlarında kuran ilahi aşk adamı. Savaştan sonra askerleri, müntesipleri ve sevenleriyle birlikte Saraybosna’daki Meytaş Tekkesi’nde Nakşîbendi nakışlarını nefislerinde yaşamanın gayreti içerisine girdi.
Şeyh Bırzına, Saraybosna Sarac İsmail Camii haziresindeki Meytaş Tekkesi’nde olmadığı zamanlarda ya hemşerilerine tebliğ faaliyetinde bulunuyordur ya da Blagay Tekkesi’nde zikir meclisinin orta yerinde oturuyordur.
Yeri gelmişken, tekkeler ve tasavvuf özelinde birkaç kelâm etmekte fayda mülahaza ediyorum.
TEKKELER, İSLÂM VE TEVHİD AHLÂKININ NEŞ’ET ETTİĞİ YERLERDİR
Tekkeler, İslâm dininin esaslarının ferdî planda ve müştereken yaşandığı müesseselerdir. Tekkeler, aşk atına binip, iyilik silahını kuşanıp, sadece insanlara değil; tüm mevcudata, yaratılmışlara ve eşyaya karşı sorumluluk bilincinde bulunan dervişlerin toplanma yeridir. Tekkeler, İslâm ve tevhid üzere bulunan bir topluluğun ihlâs ve samimiyetle inşa ettiği müesseselerdir.
Tekkeler, İslâm ve tevhid ahlâkının neş’et ettiği yerlerdir. Bittabi ahlâk son nefese kadar nefsin ve şeytanın muharebe alanıdır. Tekkelerde nefis ve şeytanla ve insanın benliğinde bulunan kötü hasletlerle mücadele etmenin yöntem, usul ve esasları öğretilir. Kötü ahlâktan temizlenilen yerlerdir tekkeler. Tekkelerde salih amellere yönelip nafile ibadetlere râm olunur.
Ahlâkın yüceltildiği, insan olma ve insan kalma mücadelesinin asırlar boyunca yaşandığı yerlerdir buraları. Tekkeler, imanın, İslâm’ın ferdî ve toplumsal tevhidin müesseseleştiği yerlerdir; hilafet vazifesinin yerine getirildiği ve dahi örgütlendiği muhitlerdir.
Tekkeler insanla uğraşan yapılardır; insanın iç dünyasına (enfüsî) ve dış âlemine (âfâkî) yönelik her türlü eğitim ve terbiye sisteminin ortaya konulduğu müesseselerdir.
TASAVVUF GÖNÜL ZENGİNLİĞİDİR
Tasavvuf, İslâm felsefesi dâhilinde özel bir ilim alanıdır, bir ustanın; bir mürşidin elinden ve dahi gönül ikliminden öğrenilecek ilimdir. Tasavvuf, yaşayan, hayatın içine ses ve nefes katan bir gönül zenginliğidir.
Keşif ilmi olan tasavvuf eşyayı tasarruf etme ahlâkını geliştirir. Osmanlı Cihan Devleti bir yönüyle tasavvuf medeniyetidir. Tasavvuf insanla uğraşan bir müessesedir. Az önce arz ettiğimiz üzere iç âleme ve dış dünyaya karşı eğitim ve terbiye sistemini ortaya koyabilen kutlu bir nizamdır.
Netice itibarıyla tasavvuf şahsın nefsini terbiye eden bir ekoldür ve insanlığın dünyevî ve uhrevî ihtiyaçlarını karşılamayı; bir adım öte ruhu yüceltmeyi gaye edinir.
Blagay Tekkesi özelinde söyleyecek olursak orada asırlar boyunca Buna nehrinin pak, arı duru suları misali pırıl pırıl keyfiyeti haiz Horasan sufizmi yaşanmış; usta da mürşit de, mürit de, müntesip de dünya ve ahiret işlerini görürken zikrullah ile meşgul olmuştur.
Tekkenin müntesipleri tüccarsa, işçiyse, çiftçiyse, balıkçıysa, sanat ve zanaat erbabıysa yahut her neyse, yaptığı iş ve ürettiği hizmetle birlikte zikrullah ile Hayy; diri olmuş, genel manada Allah’tan gafil olmamıştır.
TEKKELERDE HAYATLA ÖLÜM İÇ-İÇEDİR
Tekkeler mensuplarını sohbet ve nasihatle, zikirle, esma ile yolda tutmaya çalışır. Böylelikle tekkeler Allah’ın yardımıyla müntesiplerini nefislerinin aşırılıklarından uzaklaştırır.
Tekkelerde hayatla ölüm iç-içedir. İnsan orada yaşarken kimi zaman hayatın içinde mi dışında mı olduğunu unutabilir! Ölüm orada tabiileşir. Normal bir hâl alır. Blagay Teknesi’nde Sarı Saltuk ve Halifesi Atik Efendi özelinde söyleyecek olursak dergâhın naif ikliminde basübadelmevti beklemektedirler.
DENGE MAHALLİ…
Tekkeler denge mahallidir. Dünyanın ve ahiretin dengelendiği yerlerdir. Kimi tekkelerin başında mesleklerin piri kabilinden ustalar bulunur. Onlar hâl ve kâl lisanıyla meslek erbabını terbiye eder.
Maalesef tekkeler hayatın içerisinden bir dervişin nefesinden yükselen hafî bir hû niyazı gibi temellerine doğru çekildi. Tekkeler modernizeyi de kucaklayacak bir şekilde güncellenemedi. Ya hayatı ya da hakikati pas geçti, iki vakit namaz kıldığımız ve yorgunluk kahvesi içtiğimiz Blagay Tekkesi örnekliğinde olduğu gibi. Oysa böyle bir hikmete; tekkelerde hayat bulan asliyet ve terkip şuuruna cemiyetimizin o kadar çok ihtiyacı var ki.
İbrahim Ethem Gören